Obrzędy powszednie i odświętne

016
Obrzędy powszednie i odświętne, Galeria Arsenal w Białymstoku

Święcone, Instalacja, kompozycja z potraw i produktów spożywczych, 20 x 1600 x 90 cm

Fot. Maciej Zaniewski, archiwum artystki

Głównym celem wystawy „Obrzędy powszednie i odświętne” jest przyjrzenie się rytuałom zakorzenionym w religii, tradycji i kulturze. Ekspozycja jest również pretekstem do zadania retorycznych pytań: Czy i dlaczego człowiekowi potrzebna jest religia? Jakie jest miejsce duchowości w dzisiejszym świecie? Jakie są codzienne i odświętne praktyki odwołujące się do transcendencji? Obrzędy jako przejawy duchowości i wiary odgrywają w naszym życiu kluczową rolę, świadcząc o dążeniu do doświadczania kontaktu z Bogiem, Absolutem, Sacrum. Codzienność staje się coraz bardziej świecka, stąd jednym ze sposobów na przywrócenie religijnego i duchowego sensu życia jest rytuał: symboliczna czynność angażująca wyobraźnię, emocje i wewnętrzne przekonania. Poszukiwanie własnego miejsca we wszechświecie jest uniwersalną potrzebą człowieka, spragnionego strawy duchowej, pozarozumowych i metafizycznych przeżyć w powszednim życiu. Wystawa „Obrzędy powszednie i odświętne” prezentuje szerokie spektrum modeli rytualnego ludzkiego działania i doświadczania – zarówno w sferze sacrum, jak i „prozy życia”. Artyści podejmują m.in. wątki poszukiwania wewnętrznego spokoju i harmonii, pielgrzymki duchowej oraz modlitwy. Wybrane prace odnoszą się do sztuki jako religii oraz świeckich rytuałów wpisanych w życie społeczno-polityczne.

(…) Pokaźnych rozmiarów, ewoluująca w czasie praca Doroty Podlaskiej zatytułowana Święcone (2016) złożona jest z potraw i produktów spożywczych o symbolice wywodzącej się z tradycji, religii oraz magii. Poprzez kilkunastometrowy niski stół-podest z 37 pokarmami, do którego należy się schylić, niemal pokłonić, aby sięgnąć po posiłek, artystka pokazuje wspólny rdzeń różnych obrządków i obyczajów. Dzielenie się jedzeniem, poznawanie innych kultur przez pryzmat tradycji kulinarnych również ma głębokie znaczenie – stąd codziennie jeden z widzów wystawy jest obdarowywany kolejną potrawą, a podest stopniowo pustoszeje. „Kolażowa święconka” to uniwersalna strawa dla ciała i ducha, ponad wszelkimi podziałami.

Michał Jachuła, 2016, fragment katalogu

 

Żywność ma wiele symbolicznych znaczeń, które związane są z duchowością, religią, magią, próbami przebłagania bóstw i zaklinania losu. Większość kultur dzieli wierzenie, że wszystkie dobre rzeczy są darem bogów, więc posiłki mają czasami głębokie znaczenie religijne. Pewne pokarmy nabierają symbolicznego znaczenia na specjalne okazje. W każdej z kultur i religii występuje ofiara z jedzenia, czy to realna, czy symboliczna – obok modlitwy jest jedną z podstawowych form kultu. Ofiara jest składana bóstwom lub zmarłym przodkom. Instalacja Doroty Podlaskiej przywołuje te rytuały. Na niskim podeście nakrytym czerwoną tkaniną znajdują się potrawy, które mają symboliczne znaczenia w różnych kulturach. Tace z produktami ułożone zostały blisko ziemi w geście poddaństwa. W większości kultur, w których składana jest ofiara z prawdziwej żywności, nie może się ona zmarnować – musi służyć ludziom po tym, gdy skorzystały z niej bóstwa.

Dorota Podlaska, 2016

 

Symboliczne znacznie produktów użytych w instalacji:

  1. Moon cake – popularne w krajach azjatyckich ciastko jedzone w czasie Święta Środka Jesieni. Jest symbolem zjednoczenia ziemi i nieba oraz zjednoczenia rodziny, ponieważ „nawet jeśli jesteśmy rozdzieleni, patrzymy na to samo światło księżyca”. W starożytnych Chinach ofiarowywano ciastka księżycowi.
  2. Pierożki chińskie jiaozi są symbolem bogactwa, ponieważ kształtem przypominają sztabki srebra używane w dawnych Chinach jako pieniądze.
  3. Chleb stanowi podstawowy pokarm człowieka, jest symbolem dóbr wszelkich potrzebnych do życia. Symbolizuje bóstwo i ofiarę złożoną Bogu. Symbol ciała Chrystusa.
  4. Liście la lot są w Wietnamie symbolem miłości i małżeństwa. W trakcie ślubu pan młody ofiarowuje rodzicom narzeczonej liście jako symboliczną zapłatę za niewiastę, którą poślubia.
  5. Tofu białe w Japonii ofiarowywane jest jako ulubiony pokarm lisom – posłańcom Inari, bóstwa płodności, obfitości ryżu, rolnictwa i powodzenia w interesach. Ofiary z żywności mają zapewnić orędownictwo lisów za ofiarodawcą u bóstwa.
  6. Kukurydza – święty pokarm Indian, podarowany ludziom przez bogów. Wierzono, że ludzie są jak kukurydza: sadzona w ziemi rodzi się, by umrzeć, ale jednocześnie niesie w sobie ziarno odrodzenia.
  7. Bakława – w tradycji greckiej 33 warstwy ciasta symbolizują 33 lata życia Chrystusa.
  8. Laddu – ciastka ofiarowywane Lakszmi, bogini dobrobytu zapewniającej szczęście, dostatek i mądrość, w trakcie hinduskiego święta Diwali.
  9. Mochi – noworoczne ryżowe ciastko to pokarm bogów. Jego okrągły kształt jest hołdem dla jednego z najświętszych przedmiotów w całej Japonii – lustra bogini słońca Amaterasu. Według japońskiej mitologii ziemia pociemniała, gdy Amaterasu wycofała się ze świata i ukryła w jaskini. Bogini Słońce w końcu została wywabiona z jaskini dzięki podstępowi z lustrem, przynosząc światło z powrotem do świata. Okrągły jak lustro kształt ciastek mochi symbolizuje odnowę światła i energii obecną na początku nowego roku.
  10. Chałwa – esencja słodyczy, afrodyzjak. W krajach muzułmańskich podawana w trakcie stypy i uroczystości wspominania zmarłych.
  11. Mleko – symbol obfitości. Słowianie składali mleko bogom i duchom w ofierze. Obrzęd ten przetrwał w zwyczaju pozostawiania na talerzyku odrobiny mleka dla duszków opiekuńczych.
  12. Ryż biały – symbol połączenia nieba i ziemi, także czystości i pokoju.
    Ryż żółty (zabarwiony kurkumą) – słońce, szczęście.
  13. Jajko – w chrześcijaństwie jest znakiem Chrystusowego i ludzkiego zmartwychwstania. Słowianie uważali je za potężny amulet chroniący przed złymi mocami i czarami. W symbolice judaizmu jest przypomnieniem nieustannego trwania i cykliczności życia. Jajka podawane w trakcie stypy sym-bolizują przerwane życie i są jednocześnie wyrazem nadziei, której nie wolno tracić.
  14. Pomarańcze symbolizują obfitość, bogactwo, powodzenie w życiu.
  15. Winogrona symbolizowały odkupienie, płodność, szczęście, dobroczynność.
  16. Granat – w ikonografii chrześcijańskiej granat w ręku Matki Boskiej symbolizuje płodność, w rękach Dzieciątka Jezus zapowiada przyszłą mękę. W tradycji żydowskiej świadczy o wierności staro-zakonnemu Pięcioksięgowi.
  17. Ananas – w kolonialnej Ameryce symbol gościnności.
  18. Gorzkie ziele (maror) – chrzan i zielone warzywo, jak cykoria czy sałata rzymska, przedstawiają gorycz Izraelitów w Egipcie w trakcie święta Paschy.
  19. Jabłko – zakazany owoc. W tradycji chrześcijańskiej jabłko związane z rytuałami pogańskiej płodności było symbolem pokusy i pożądania. Na obrazach średniowiecznych i renesansowych artystów to właśnie jabłko było zakazanym owocem, zerwanym przez Ewę z drzewa poznania dobra i zła.
  20. Ryba – symbol Chrystusa.
  21. Ghee – klarowane masło, boski pokarm w hinduizmie. Lampki ofiarne z ghee pali się na ołtarzach jako wotum. Ghee w ajurwedzie uważane jest za eliksir życia – ma działanie regenerujące i odmła-dzające, jest najzdrowszym tłuszczem do przygotowywania potraw, bardzo długo zachowuje świeżość w gorącym klimacie.
  22. Makaron – w Chinach symbol długiego życia.
  23. Baranek to znak Chrystusa. Figurka wykonana z ciasta, cukru lub chleba odwołuje się do zwycięstwa życia nad śmiercią oraz odkupienia grzeszników przez śmierć Jezusa na krzyżu w Wielki Piątek.
  24. Daktyle – Arabowie wierzą, że zapewniają długowieczność i chronią przed chorobami. Są symbolem obfitości. Dzień Ramadanu zostaje zakończony zjedzeniem trzech daktyli na pamiątkę przerwania postu przez Mahometa. W Korei daktyle są ofiarowywane nowożeńcom jako symbol płodności.
  25. Żeń-szeń przynosi miłość, spełnienie marzeń, uzdrowienie, piękno i pożądanie. Korzeń dający nie-śmiertelność.
  26. Figa – figowiec to jedno z częściej wymienianych w Biblii drzew. To właśnie z jego liści Adam i Ewa sporządzili swoje pierwsze odzienie. Ceniony za wyborne słodkie owoce, które są symbolem dostatku i bezpieczeństwa.
  27. Nasiona lotosu – lotos to roślina czczona w hinduizmie i buddyzmie, uważana za świętą również w mitologii egipskiej. W Chinach zjedzenie nasion lotosu w czasie Nowego Roku ma zapewnić wielodzietność i bogactwo.
  28. Kakao – Majowie i Aztekowie pili oszałamiający napój kakaowy (zwany xocolatl) podczas obrzędów i świąt religijnych. W tamtejszych kręgach kulturowych ziarna kakaowca były niezwykle cenne i służyły nawet jako środek płatniczy.
  29. W Chinach grzyby mun symbolizują długowieczność, szczęście i odrodzenie. Są pokarmem taoistycznych nieśmiertelnych. Wierzy się, że grzyby rosną tylko w czasie pokoju.
  30. Soczewica – w żydowskiej tradycji pokarm zmarłych, jej okrągły kształt symbolizuje cykl narodzin i śmierci.
  31. Miód symbolizuje obfitość. W hinduizmie jest jednym z pięciu eliksirów nieśmiertelności. Posągi bóstw są polewane miodem w akcie ofiarowania. Miód był pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni i pierwszym posiłkiem Jezusa po zmartwychwstaniu.
  32. Yam – uprawiany głównie w Afryce Zachodniej. Czczony jako symbol płodności jest ważną częścią uroczystości weselnych. Ponieważ jego uprawa wymaga siły fizycznej (bulwa może osiągać wagę do 70 kg), zajmują się nią mężczyźni. Wielkość pola yamu i obfitość zbioru świadczy o wartości mężczyzny.
  33. W Japonii wodorosty konbu przynoszą szczęście, ponieważ słowo konbu brzmi podobnie jak „szczęście”.
  34. Wino symbolizuje krew Chrystusa.
  35. Tofu żółte, suszone – w Chinach symbolizuje spełnienie bogactwa i szczęścia, błogosławieństwo dla domu.
  36. Sól od dawna uważano za substancję życiodajną dzięki jej właściwościom konserwującym i pod-kreślającym smak. Sól ma także właściwości oczyszczające, „chroni przed zepsuciem”.
  37. Maca – chleb niekwaszony, przaśny. Podawana jest w czasie święta Paschy na pamiątkę ucieczki Izraelitów z Egiptu, kiedy żydowskie kobiety nie miały czasu czekać, aż ciasto na chleb wyrośnie.